Aquí un artículo épico de como el primer pronombre personal אני ANiY, yo, del hebreo-bíblico se encuentra diseminado a lo largo y ancho del continente Americano. Es con este pronombre personal que Nefi da inicio al compendio que hizo para las generaciones futuras.
Autor : Fernando Aedo.
El pronombre personal edénico אני ANiY, yo, se encuentra diseminado en una gran parte de las lenguas Amerindias. La manera formal es אנכי ANoKHiY, yo.
אני ANiY, yo, primer pronombre personal (singular) [ME].
אנכי ANoKHiY, yo.
אנו ANU, nosotros, primer pronombre personal (plural) [NOSTRATIC, NOUS, NOS].
El primer pronombre singular hebreo está compuesto de Alef א, a, Nun נ, n y Yod י, i. Entonces su raíz es A-N-I. La raíz, sonido y sentido corresponde con el primer pronombre personal singular que las lenguas Ameríndias han preservado en su hablar. Se encuentra en formas como –en, -ne-, anen, inin, inya, ‘a:ñi, etc.
La manera formal אנכי ANoKHiY, yo, también se identifica en quechua ñoqa; otomi, nuga, nugi, mohegan neah; pehtsick na:h; zapoteca: xhon, nhaa y asheninca naaca.
La lista debajo categoriza las lenguas Ameríndias en 13 grupos. Sin embargo vislumbra que la raíz y modelo an, ne, anen, inin, inya, ‘a:ñi del hebreo bíblico אני ANiY se utiliza de una manera general entre los idiomas hablados ya sea en el norte, centro y sur de las Américas.
Alfred Trembetti hace más de cien años atrás ya había reconocido explícitamente la ubicuidad de esta palabra en Norte, Centro y Sur de América, señaló que estaba ausente en otras partes del Mundo (Trombetti 1905). Sin embargo no se dio cuenta que existía un vínculo con el hebreo bíblico.
Lingüistas más recientes como Ruhlen y Greenberg, están empezando a sugerir que la norma del pronombre amerindio podría derivarse de una oposición inclusiva-exclusiva encontrada en el Antiguo Mundo: na 'nosotros exclusivo' / mi 'nosotros inclusivo' (Ruhlen 1995c). Sin embargo el hebreo אנו ANU, nosotros sirve para sostener sus sugerencias recientes. Este primer pronombre personal plural también tienen su manera formalאנחנו ANa[K]HNOO, nosotros, se nota en las lenguas moheganneanuh, nosotros y en timicua -ni-ka.
Almosan
| ||||
Kutenai
|
-na:p
|
me
|
imperative object
| |
Kutenai
|
-en,nawa:s
|
I | yo | je
| ||
Proto-Algic
|
*n-, *net-, *ne?
|
I | yo | je
|
Proto-Algonquian
|
*ne-
|
I | yo | je
|
(more Algonquian below)
| |
Proto-Mosan
|
*na(y), *la(y)
|
I | yo | je
| ||
Salish: Tillamook
|
n-
|
my
| ||
Kalispel
|
-en
|
my
| ||
Wakashan: Nootka
|
-ni
|
I | yo | je
|
(Verbal Suffix)
| |
Bella Bella
|
-en
|
I | yo | je
| ||
Chemakuan: Quileute
|
*n
|
I | yo | je
|
II
|
Keresiouan
| |||
Keresan: Santa Ana
|
hinu
|
I, we
| ||
Keresan: Santa Ana
|
-n
|
I | yo | je
|
(Suffix in verbal hortative forms)
| |
Proto-Caddoan
|
*na(:)t-
|
I, we
| ||
Mohegan
|
neah
neanuh
-nun
|
I
we
our, us
|
formal “we”,אנחנוANa[K]HNOO
| |
Lenape
|
ni
|
I | yo | je
| ||
Ojibwe
|
niin
|
I | yo | je
|
III
|
Penutian
| |||
Mam
|
in
|
my | mi | mon, ma
| ||
Mam
|
ni
|
I | yo | je
| ||
Teco
|
in-
|
I | yo | je
| ||
Tzot
|
anen
|
I | yo | je
| ||
Tzut
|
inin
|
I | yo | je
| ||
Tzut
|
-an, in
|
I | yo | je
|
IV
|
Hokan
| |||
Proto-Hokan
|
*nya, + nyi
|
I | yo | je
| ||
Chimariko
|
nõ-ut
|
I | yo | je
| ||
Karok
|
na
|
I | yo | je
| ||
South-Yana
|
(ji-)n
|
our
| ||
Santa Ynez
|
noi
|
I | yo | je
| ||
Santa Barbara
|
no:
|
I | yo | je
| ||
Santa Cruz
|
no:
|
I | yo | je
| ||
Esselen
|
nish-
|
my | mi | mon, ma
| ||
Jicaque
|
na(p)
|
I | yo | je
| ||
Comecrudo
|
na
|
I | yo | je
| ||
Cotoname
|
na
|
I, we
| ||
Coahuilteco
|
na-
|
I, my
| ||
Coahuilteco
|
niw
|
I | yo | je
| ||
Karankawa
|
nayi, n’-
|
I | yo | je
| ||
Arra-Arra
|
na
|
I | yo | je
| ||
Pehtsik
|
na:h
|
I | yo | je
| ||
Washo
|
le (< *na)
|
I | yo | je
| ||
Proto-Yuman
|
*ñ-
|
I | yo | je
| ||
Yuma
|
nnyep
|
I | yo | je
| ||
Mohave
|
inyech
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY
| |
Walapi
|
ãn
|
I | yo | je
| ||
Havasupai
|
inya
|
I | yo | je
| ||
Yavapai
|
nya-a
|
I | yo | je
| ||
Diegueño
|
?enya:
|
I | yo | je
| ||
Chontal
|
ni
|
I | yo | je
|
V
|
Central Amerind
| |||
Otomi
|
nuga, nugi
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY
| |
Triqui
|
‘ùnj
|
I | yo | je
| ||
Zapotec: Isthmus
|
naa
|
I | yo | je
| ||
Zapotec: Xhon
|
nheda, nhaa
|
I | yo | je
| ||
Nahuatl
|
ne, no-
|
I | yo | je
| ||
Yaqui
|
inepo
|
I | yo | je
| ||
Hopi
|
nu’, nuy
|
I | yo | je
| ||
Shoshone
|
ne
|
I | yo | je
| ||
O’odham
|
‘a:ñi, -ni
|
I | yo | je
| ||
Cahuilla
|
né’
|
I | yo | je
| ||
Proto-Aztec-Tanoan
|
*ne?(a)
|
I | yo | je
| ||
Proto-Uto-Aztecan
|
*n-, ni
|
I | yo | je
|
|
| |
Luiseño
|
no, noo
|
I | yo | je
| ||
Cahuila
|
ne-
|
my
| ||
Kawaiisu
|
ni?i
|
I | yo | je
| ||
Utah
|
ne
|
I | yo | je
| ||
Opate
|
?ina-po
|
I | yo | je
| ||
Yaqui
|
?inapo
|
I | yo | je
| ||
Tarahumara
|
ni-hé
|
I | yo | je
| ||
Papago
|
-ñ
|
I | yo | je
| ||
Pipil
|
-nech-
|
I | yo | je
|
formal Yo esאנכי ANoaKHeeY
| |
Proto-tanoan
|
*-nõ
|
I | yo | je
| ||
Kiowa
|
nã
|
I, we
| ||
Taos
|
añ-
|
my
| ||
Jemez
|
ne
|
I | yo | je
| ||
Proto-Chatino
|
*nã?
|
I | yo | je
| ||
Mixtec
|
n
|
I | yo | je
| ||
Popoloca
|
n
|
I | yo | je
| ||
Chinantec
|
n-
|
I, we
|
VI
|
Chibchan
| |||
Proto-Aruak
|
*na
|
I | yo | je
| ||
Kagaba
|
nas
|
I | yo | je
| ||
Bintacua
|
nan
|
I | yo | je
| ||
Chimila
|
na-
|
my
| ||
Cuna
|
an
|
I | yo | je
| ||
Move
|
nu
|
we | nos | nous
| ||
Norteño
|
nu
|
we | nos | nous
| ||
Penomeño
|
nu
|
we | nos | nous
| ||
Rama
|
na(s), ni-
|
I | yo | je
| ||
Xinca
|
ni
|
I | yo | je
| ||
Cogui
|
nés
|
I | yo | je
| ||
Ica
|
nen
|
I | yo | je
| ||
Bribri
|
ñõ
|
I | yo | je
| ||
Miskito
|
yan
|
I | yo | je
| ||
Ulua
|
yan
|
I | yo | je
| ||
Sumu
|
yan
|
I | yo | je
| ||
Lenca
|
una
|
I | yo | je
| ||
Proto-Chibcha
|
*na-sV/ (-nV)-ya
|
I | yo | je
| ||
VII
|
Paezan
| |||
Paez
|
an, ne-
|
my
| ||
Guambiana
|
na
|
I | yo | je
| ||
Warrau
|
ine
|
I | yo | je
| ||
Timucua
|
-na, -ni
|
I, my, our
| ||
Timicua
|
-ni-ka
|
we
|
formal nosotros es אנחנוANaK[H]NOO
| |
Barbacoan: Guambiano, Totoro, Awa
|
na
|
I | yo | je
|
VII
|
Andean
| |||
Quechua
|
-ni
|
I | yo | je
| ||
Quechua
|
-niy
|
my
|
(alter consonants)
| |
Quechua
|
ñoqa
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY
| |
Mapudungu
|
iñche
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY
| |
Mapudungu
|
(ta-)ñi
|
my
| ||
Aymara
|
naya
|
I | yo | je
| ||
Jaqaru
|
na
|
I | yo | je
|
IX
|
Macro-Tucanoan
| |||
Yehubde
|
ne
|
I | yo | je
| ||
Papury
|
ün
|
we
| ||
Movima
|
inla
|
I | yo | je
| ||
Movima
|
ninla
|
my
|
X
|
Equatorial
| |||
Asheninca
|
naaca
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY
| |
Yanesha Amuesha
|
na-
|
I | yo | je
| ||
Timote
|
an
|
I | yo | je
| ||
Cuica
|
an
|
I | yo | je
| ||
Mocochi
|
an
|
I | yo | je
| ||
Zamuco
|
ñu
|
I | yo | je
| ||
Guahibo
|
xáni
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY
| |
Otomaco
|
nu, no
|
I | yo | je
| ||
Proto-Arawakan
|
*nu
|
I | yo | je
| ||
Arawakan: Piro
|
n
|
my | mi | mon, ma
| ||
Itene
|
ana-
|
I | yo | je
| ||
Puquina
|
no-
|
my | mi | mon, ma
| ||
Murato
|
nua
|
I | yo | je
| ||
Yaruru
|
naya
|
my | mi | mon, ma
| ||
Manao
|
no-
|
my | mi | mon, ma
| ||
Yativero
|
nu-
|
my | mi | mon, ma
| ||
Baniva
|
no-
|
my | mi | mon, ma
| ||
Ipurina
|
ni-
|
my | mi | mon, ma
| ||
Jitnu
|
kan-
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY
| |
Cuiba
|
xan
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY ß
| |
Guayabero
|
xan
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY ß
| |
Achuar
|
i:un
|
our
| ||
XI
|
Macro-Carib
| |||
Taulipang
|
ina
|
we | | nos | nous
| ||
Cariniaco
|
na:na
|
we | | nos | nous
| ||
Galibi
|
ana
|
we | | nos | nous
| ||
Macusi
|
ana
|
we | | nos | nous
| ||
Yagua
|
na:y
|
we two
|
(exclusive)
| |
Yagua
|
nu:y
|
we | | nos | nous
|
(pl. exclusive)
|
XII
|
Macro-Panoan
| |||
Cashinahua
|
hen
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY
| |
Cashinahua
|
ean
|
I | yo | je
| ||
Araona
|
ema, yama
|
I | yo | je
|
S-N
| |
XIII
|
Macro-Ge
| |||
Kreje
|
in-
|
my
| ||
Dalbergia
|
ñu
|
I | yo | je
| ||
Tibagi
|
in
|
I | yo | je
| ||
Botocudo
|
n-
|
I | yo | je
| ||
Opaie
|
ni-
|
I | yo | je
| ||
Kamakan
|
n-
|
my
| ||
Catarina
|
enha
|
I | yo | je
|
formal I is אנכיANoaKHeeY
| |
Kaingang
|
?iñ
|
I | yo | je
| ||
1
|
I | yo | je
|
-י -eeY
|
(1st person marker) [ME]
| |
Cayapa
|
i
|
I | yo | je
| ||
Quechua
|
-y
|
my, mine
| ||
Other North Amerindian
| ||||
Mohawk
|
I;i
|
me
| ||
Nottoway
|
i-י
|
I | yo | je
|
Ref: An Amerind Eymological Dictionary, Joseph H. Greengberg y Merrit Ruhlen
Fernando Aedo
